Yn gynnar yn y 1900au roedd Llanmadog a Cheriton yn bentrefi anghysbell ar Benrhyn Gwyr, lle nad oedd bywyd gwledig wedi newid fawr ddim ers degawdau lawer. Roedd llawer o dir y pentrefi wedi bod ym mherchnogaeth teulu’r Aubrey ers canrifoedd. Ond yn 1910 , yn annisgwyl, etifeddodd cyfreithiwr o’r enw Lancelot Fletcher y teitl a’r farchogwriaeth, ynghyd â sawl ystâd helaeth gan drydydd cefnder. Ymhlith ei diroedd yng Nghymru roedd Arglwyddiaeth Maenor Llanmadog. Roedd yn berchen ar blasty mawr yn Swydd Buckingham ond yn amlwg yn hoffi Llanmadog cymaint adeiladodd fyngalo yn y pentref. Roedd ef a’i wraig yn byw yma am tua chwe mis bob blwyddyn am dros gyfnod o 10 mlynedd.
Yn y pen draw yn 1922 yn 76 oed penderfynodd Syr Lancelot ei bod yn bryd gadael Gŵyr o’r diwedd a symud yn ôl i’w brif breswylfa. Er mwyn diolch i bobl gogledd Gŵyr lluniwyd gytundeb, o bosibl gan Syr Lancelot ei hun, a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i ymddiriedolwyr yr ‘Institute’ ymgymryd â ‘Darparu llyfrgell ac ystafell ddarllen a bod y neuadd yn cael ei defnyddio fel canolfan ar gyfer hamdden gorfforol a meddyliol i wella iechyd a lles trigolion pentrefi Llanmadog a Cheriton’.
Rhoddodd y tir lle saif y neuadd a thalodd am adeiladu’r adeilad gwreiddiol. O’i gymharu â bythynnod lleol byddai’r neuadd wedi bod yn adeilad modern iawn. Roedd ganddo lawr sbring ar gyfer dawnsio gyda gwres yn cael ei ddarparu gan ddau stôf bol wedi’i thanio gan lo a thoiled allanol yn y cefn. Roedd yna lwyfan yn y brif neuadd, cegin, a llyfrgell. Yn 1924 cafodd Maenor Llanmadog ei rhoi ar werth, ond roedd hyn ar ôl iddo wneud ei rodd hael i’r gymuned.
Fel yr unig adeilad cyhoeddus yn y pentrefi heblaw’r eglwysi a’r capel daeth neuadd y pentref yn ganolbwynt cymunedol. Oherwydd cludiant cyfyngedig roedd y pentrefi yn eithaf ynysig, a daeth y neuadd yn ganolbwynt llawer o weithgareddau cymdeithasol, roedd dawnsio’n boblogaidd ynghyd â phartïon, dramâu ac adloniant cartref. Roedd prydiau bwyd pentrefol yn boblogaidd iawn ond dros y blynyddoedd fe newidiodd bywyd. O ganlyniad i’r Ail Ryfel Byd, gwell trafnidiaeth a dyfodiad trydan i’r pentrefi, ac yn y pen draw teledu, newidiodd y math o weithgareddau. Yn ystod y rhyfel cafodd y neuadd ei hadfer i fod yn swyddfa orchymyn y Gwarchodlu Cartref.
Erbyn yr 1980au roedd yr adeilad gwreiddiol, a oedd mewn gwirionedd yn sied tun, wedi gwasanaethu’r gymuned yn dda am 60 mlynedd ond bellach nid oedd yn ddigon safonol. Penderfynodd y gymuned gael neuadd newydd wedi’i hadeiladu a hunangyllidwyd ganddynt trwy fenthyciad banc.
Dros y blynyddoedd mae’r defnydd wedi newid ac yn y blynyddoedd mwy diweddar rydym wedi cynnal sioeau blynyddol megis Ffair yr Eglwys, Sioe Bentref, ‘Poems and Pints’ (mae bar wedi’i sefydlu erbyn hyn) . Hefyd, arddangosfeydd lluniau, partïon preifat, grŵp celf wythnosol ac yn y blaen. Mae grwpiau newydd wedi cael eu sefydlu fel ioga a chyflwyniadau a roddwyd gan drigolion lleol a siaradwyr gwadd yn y Clwb Garddio a’r Gymdeithas Hanes. Ond, yn ystod cyfnodau clo Covid daeth popeth i stop. Am beth amser ar ôl 2020 cymerodd amser i’r gweithgareddau ail-ymsefydlu.
Er gwaethaf rhywfaint o waith adnewyddu dros y blynyddoedd unwaith eto nid yw’r adeilad bellach yn cwrdd â’r safonau presennol ar gyfer adeiladau cyhoeddus. Yn 2001 lluniwyd cynlluniau i ymestyn y neuadd ond ni ddilynwyd hwy byth. Dechreuwyd prosiect newydd yn 2023 gydag is-bwyllgor bach wedi’i sefydlu i gynghori ar yr ateb gorau ar gyfer y neuadd wrth symud ymlaen.